تبریز دارای تاریخچه ای قدیمی است و اصل بنای آن به دوران اشکانی می رسد اما در زمان سلطنت سلسله های مختلف از اهمیت آن کاسته نشد و در زمان خوارزمشاهیان، ایلخانان، اتابکان، تیموریان، آق قویونلوها، قراقویونلوها و ...همیشه مرکز مهم تجاری و سیاسی کشور بوده است.همچنین در دو دوره در زمان صفوی و قاجارنیز پایتخت اول و دوم ایران بوده است.
تبریز، مهد مشروطیت بوده است؛ زمانی که قیام های مشروطه خواهان در تهران سرکوب شد، ستارخان و باقرخان و دیگر مشروطه خواهان تبریزی تب انقلاب را شعله ور نگه داشتند تا جایی آن را تا اصفهان و گیلان کشاندند و زمینه را برای پیروزی مشروطه مساعد کردند.
از قدیم الایام همجواری تبریز با عثمانی و روسیه تزاری و قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم آن را به مرکز پررونق تجارت تبدیل کرده بود به همین دلیل است که این شهر از گذشته‌های دور جزو مهاجرپذیرترین شهرهای کشور بوده است، امروز نیز به دلیل توسعه صنایعی نظیر قطعه سازی، اتومبیل سازی،صنایع غذایی مثل بیسکوییت و شکلات مهاجران زیادی را در خود جا داده است.
رونق و اهمیت این شهر از گذشته‌های خیلی دور باعث شهرت جهانی آن شده است؛ پس بی‌سبب نیست که تبریز دارای چندین و چند خواهر خوانده از میان معروفترین شهرهای جهان است؛ استانبول، ارزروم، ازمیر، قونیه ، وین، غزه و خجند تعدادی از خواهر خوانده های تبریز هستند.
تبریز شهری در محاصره کوهستان است، در جنوب شهر کوه سهند واقع شده و رود مهم تلخه رود ( آجی چای) از میان آن می‌گذرد.
به دلیل وضعیت اقلیمی تبریز، آب و هوای شهر در زمستان ها بسیار سرد و تابستان ها گرم و خشک است. البته اگر آلودگی که این روزها دامنگیر اکثر شهرهای بزرگ کشور شده و این شهر را هم نایب قهرمان آلودگی کشور کرده است بگذریم، لطافت هوای تبریز از قدیم زبانزد بوده و گروهی حتی وجه تسمیه آن را بعنوان محلی که گرما و تب را از بین می برد دانسته اند.
گذشته از همه جذابیت های تاریخی و صنعتی تبریز، در چند سال گذشته، تیم محبوب تراکتور سازی نیز از دیگر دلایل محبوبیت و جذابیت این شهر در بین هموطنان آذری‌ها شده است.
دیدنی‌های شهر تاریخی تبریز زیاد هستند، جاذبه‌های طبیعی، تاریخی، فرهنگی و مذهبی در داخل و تا شعاع چندین کیلومتری خارج آن، سفر به تبریز را به یک خاطره مملو از زیبایی‌های بصری و تاریخی تبدیل می‌کند.
بناهای تاریخی :
ارگ علی شاه:
یکی از بلندترین دیوارهای تاریخی جهان است و بعنوان سمبل تبریز شناخته می شود. این بنا در مرکز شهر و ضلع جنوبی تقاطع خیابان امام و فردوسی واقع است. اکنون مصلای بزرگ تبریز در این محل قرار دارد و نماز جمعه شهر در این محل برگزار می شود.
در اطراف ارگ مدرسه نجات که از اولین نمونه های مدارس مدرن در ایران بوده و همچنین سالن شیر و خورشید قرار داشته که با طرح توسعه مصلی تخریب شده اند.
ربع رشیدی:
این بنای ارزشمند 700 ساله در محله باغمیشه واقع است و در حقیقت یک مرکز علمی بوده که توسط رشید الدین فضل الله همدانی وزیر غازان خان پایه گذاری شده است و دارای 4 دانشکده اصلی بوده است.
ربع رشیدی در واقع شهری کوچک بوده که تمام امکانات یک شهر نظیر مدرسه، بیمارستان، مسجد، کتابخانه، حمام، مهمانسرا و ... را دارا بوده است.در زمان اوج این مرکز دانشمندان زیادی از هند و چین و مصر به این شهرک منتقل شدند.
کاخ شهرداری تبریز:
از زیباترین بناهای تبریز است که در سال 1318، زمان پهلوی اول در محل گورستان کوی نوبرو با نظارت مهندسان آلمانی در مرکز شهر و در میدان ساعت ساخته شده است.کاخ شهرداری دارای برج ساعتی 4 صفحه است به ارتفاع 30 متر است که هر 15 دقیقه یکبار زنگ آن نواخته می شود. اکنون این ساختمان به موزه شهر و شهرداری تبدیل شده است.
برج آتش نشانی تبریز:
برج یانقین که امروز در محوطه ایستگاه مرکزی آتش نشانی شهر در تقاطع خیابان خاقانی و بهاری قرار دارد، برجی 23 متری است که کارکرد دیده بانی برای آتش نشانی داشته است.
حمام نوبر:
بنایی قاجاری است و در تقاطع خیابان تربیت و امام واقع است.
مدرسه اکبریه:
در شمالغرب شهر واقع شده و اثری قاجاری است و دارای حجره هایی برای اسکان طلاب بوده است.
برج خلعت پوشان:
این بنای صفوی، در جنوب محله گرگنج در 5 کیلومتری مرکز شهر و کنار مهران رود قرار دارد.
این برج در زمان قاجار محل اعطای خلعت و هدیه و نشان از طرف شاهزادگان قاجار بوده است.
باغ فتح آباد:
در وسعتی 30 هکتاری در نزدیکی فتح آباد شاهد یکی از عالیترین نمونه های عمارت و باغ ایرانی خواهید بود.شرح این باغ در سفرنامه بسیاری از جهانگردان غربی آمده است.در میان باغ یک بنای دو طبقه ممتاز وجود دارد.
پل آجی چای:
این پل دارای 16 دهنه است و 105متر طول و 5 متر عرض دارد. پل که برروی رود مهم تلخه رود زده شده در ابتدای بلوار شهید بابایی واقع است.
یانیق تپه:
محوطه ای تاریخی در خارج از شهر تبریزدر روستای کند است که آثاری از دوران پیش از تاریخ در آن دیده شده است.
مساجد تاریخی:
مسجد کبود:
مسجد کبود یا گوی مچد از مساجد تاریخی ایران است که بنا به روایت کتیبه سردر آن در زمان سلطان جهانشاه ساخته شده است.
این بنا که بخاطر کاشیکاری های آبی رنگش به فیروزه جهان اسلام شهرت دارد بخاطر زلزله تبریز آسیب های زیادی دید بطوریکه گنبدهای آن فرو ریخت.
در سال های بعد بارها مورد مرمت قرار گرفت و این ترمیم هنوز ادامه دارد.
مسجد جامع/ مسجد جمعه:
از بناهای تاریخی شهر است که در مرکز بازاردر خیابان شهید مطهری واقع شده و مربوط به زمان سلجوقیان است که الحاقاتی در زمان قاجار به آن اضافه شده است.شبستان و محراب بلند گچبری مسجد مربوط به دوره ایلخانان است و الحاقات دیگری نظیر گنبد کاشیکاری نیز در زمان آق قویونلو ها به آن افزوده شده است.
مانند مسجد کبود، این مسجد نیز از زلزله مهیب تبریز آسیب جدی دیده و مورد مرمت هایی قرار گرفتهاست.
مسجد استاد و شاگرد:
در خیابان فردوسی واقع است و مسجدی صفوی- قاجاری است.
از دیگر مساجد تاریخی شهر می توان به مسجد قزللی در خیابان شهید مطهری، مسجد حسن شاه در میدان صاحب الامر و مسجد خزینه در خیابان فردوسی نام برد.
در تبریز تعداد زیادی از بقعه ها و آرامگاه های مذهبی نیز وجو دارد از آن جمله است:
امامزاده عون بن علی:
این آرامگاه که به عینالی، زینالی هم معروف است، بنایی ایلخانی برفراز رشته کوه سرخاب است. اعتقاد راسخی وجود دارد که این بنا پیش از اسلام کلیسا و پیش از آن یک آتشکده بوده است.
علیرغم ادعایی که مبنی بر امامزاده بودن این مقبره می شود برخی مورخین اسلامی معتقدند اینجا آرامگاه تعدادی از مریدان امام علی است نه فرزند ایشان.
از بقعه های دیگر تبریز می توان به بقعه خواجه علی سیاهپوش در خیابان منجم، بقعه سید ابراهیم در محله اشتریان، امامزاده علی بن زید در چهار منار، امامزاده جمال در مسجد حاجت و مقبره شاه حسین ولی در باغمیشه اشاره کرد.
گورستان های تاریخی:
مقبره الشعرا:
گورستان تاریخی تبریز در محله سرخاب در تقاطع خیابان ثقه الاسلام و عارف قرار دارد.
این گورستان مقبره خاقانی و فارابی بوده است اما از آنجا که این محل دستخوش تخریب های ناشی از زمین لرزه سال های 1193 و 1194 شهر بوده، در سال 1350 در پی فراخوانی که برای طراحی بنای یادبود داده شده بود طرح فعلی اش انتخاب شد.
از جمله بزرگان نامداری که در این مقبره ها خفته اند می توان از شهریار، شروانی خاقانی، اسدی طوسی، ظهیر فاریابی، قطران تبریزی و ... نام برد.
گورستان پنبه شلوار:
در 6 کیلومتری جنوبشرقی شهر تبریز و 2 کیلومتری ایل گلی گورستان تاریخی پنبه شلوار قرار دارد. از مهمترین ویژگی های این گورستان، سنگ قبر ها و کتیبه های بلند و بزرگ از جنس سنگ خارای کبود آن است.
سنگ نبشته های بلند آن که در انتها به شکل عمامه در آمده اند دارای نوشته هایی به خط ثلث و کوفی هستند.
پیداست که این گورستان مدفن تعداد زیادی از عرفا و مشایخ قرون 7و8و 9 است.
از مهمترین قبرهای این گورستان مقبره سلطان اویس است که شیری که در مدخل مقبره قرار دارد بسیار زیبا و عظیم است.
آرامگاه کمال خجندی:
در خیابان 7 تیر و محله بیانکوه واقع شده است.
خانه های تاریخی:
خانه کوزه کنانی/ خانه مشروطیت:
در غرب بازار بزرگ بنایی قاجاری قرار دارد که در همان جا پایه های سلسله قاجار به لرزش درآمد، خانه حاج مهدی کوزه کنانی از تجار بزرگ و بنام فرش محل تجمع مشروطه خواهان تبریزی مثل ستارخان و باقر خان و ثقه الاسلام بود که قیام مشروطه را زنده نگه داشتند.
سوای دلایل تاریخی خانه، ارسی ها، پنجره و درب های منبت کاری شده و ساختمان کلاه فرنگی از دیگر نکات جالب توجه این بنای دو طبقه هستند.
امروز این خانه تبدیل به موزه مشروطه شده است، که محل نگهداری اسناد مربوط به انقلاب و اشیایی مثل سلاح کمری ستارخان و فرش مشروطه است.
خانه شربت اوغلی:
در خیابان ثقه الاسلام، کوی سرخاب شعبه بنیاد ایران شناسی آذربایجان شرقی قرار دارد. بنا، یک ساختمان قاجاری است که بنایی دو طبقه در زمان پهلوی به آن اضافه شده است. ملک متعلق به حاج مجید شربت اوغلی از تجار بزرگ فرش تبریز است و از ممتاز ترین نمونه های خانه های قاجاری به شمار می رود.
خانه امیر نظام گروسی/ موزه قاجار:
در محل ششگلان قرار دارد. بنایی دو طبقه با 16 ستون زیبا ست که در طبقه اول آن سکه، پارچه، لوازم فلزی، چینی و ظروف خاتم کاری و آلات موسیقی و در طبقه دوم اسلحه و اسناد تاریخی نگهداری می شود.
از دیگر خانه های تاریخی تبریز که عمدتا مربوط به دوره قاجار هستند می توانند به خانه های زیر اشاره کرد:
خانه قدکی و بهنام در مقصودیه، خانه حیدرزاده در خیابان امام خمینی، خانه اردوبای در ارتش جنوبی، خانه لاله ای ها در خیابان صدر، خانه بلورچیان در خیابان خاقانی، خانه سلماسی ها و خانه گنچه ای زاده که یکی از زیباترین بناهای قاجاری بود که نتاسفانه تخریب شده است.
موزه ها:
موزه استاد شهریار:
در محله مقصودیه ، در خانه قدیمی استاد شهریار، امروز موزه شهریار واقع است.
این محل که تا پیش از فوت استاد محل زندگی ایشان بوده از سال 1367 به بعد تبدیل به موزه شده است.
در طبقه اول، دستخط، هدایاو یادبودهای استاد نگهداری می شود و در طبقه دوم، وسایل شخصی شهریار شامل لباس و رختخواب و همچنین سه تار و نمونه هایی ا زدستخط نستعلیق وی نگهداری شده و به نمایش گذاشته می شود.
در سفر به تبریز می توانید از موزه های بسیاری دیدن کنید از جمله، موزه باستان شناسی، موزه تاریخ طبیعی در خیابان آزادی، موزه قران و کتابت در میدان صاحب الامر.
بازارهای تاریخی:
بازار بزرگ تبریز:
از آنجا که تبریزدر گذر جاده ابریشم بوده همواره یکی از مراکز عمده تجاری مشرق زمین به شمار می رفته و مبادلات تجاری بین کشورهای اروپایی، عثمانی، روسیه ایران و چین در این محل انجام می شده است.
مانند بیشتر آثار تاریخی شهر، بازار نیز بر اثر زلزله تبریز دچار تخریب های جدی شده بود که در طول زمان ترمیم هایی در مورد آن اعمال شده است.
بازار از شرق به عالی قاپو، از غرب به مسجد جامع و شمال به رود مهران رود می رسد.
عمده ترین سوغات تبریز و صنایع دستی و از همه مهمتر قالی های نفیس تبریزی را می توانید در این بازار تهیه کنید.
بازار بلور فروشان:
قیز بستی یا بازار بلور فروشان مرکز فروش ظورف در شهر تبریز است و دارای چندین تیمچه است.
بازار شیشه گر خانه:
در قدیم محل فروش ظروف شیشه ای بوده است اما در حال حاضر در محل آن بازارو پارک شمس احداث شده که بازار آن بورس لوازم آرایش و تحریر و در میدان شهدا واقع است.
از دیگر مراکز خرید نه چندان تاریخی شهر تبریز می توان به بازار کوی ولیعصر در فلکه بزرگ، بازار امیر کبیر در میدان شهدا و بازار صائب تبریزی در میدان شهدا نام برد.
مراکز تفریحی:
ائل گلی:
این محل تفریحی با شهرتی خارج از مرزهای آذربایجان و ایران، از مکان های تاریخ شهر نیز بشمار می رود و در 7 کیلومتری شهر واقع است.
این بنا خانه ای دو طبقه است که توسط قهرمان میرزا از پسران عباس میرزا ساخته شده و استخر وسیعی در جلوی عمارت آن قرار دارد.
با مرگ قهرمام میرزا عمارت متروک ماند تا اینکه در سال 1309 شهرداری تبریز آن را به یک محل تفریحی عمومی تبدیل کرد.
پارک باغلارباغی:
این پارک تفریحی که علاوه بر وسایل بازی دارای باغ وحش و باغ پرندگان نیز هست در بلوار 29 بهمن تبریز واقع است و یکی از مراکز عمده تفریحی شهر به شمار می رود.
حضور ارامنه در تبریز که از دوران صفوی آغاز شد و با حادثه نسل کشی ارامنه توسط عثمانی شدت یافت، یادگارهایی به مجموعه نفیس شهر تبریز افزوده است که رنگ و رویی متفاوت از کلیت آثار شهر دارد. تعدادی از این آثار و بناها در زیر معرفی می شوند:
کلیسای سرکیس مقدس:
در خیابان شریعتی کوچه بارون آواک قرار دارد و مانند اکثر کلیساهای ارمنی بشکل صلیب خوابیده در سال 1812ساخته شده است.
قبر کشیشی بنام هاکوپ کاراپتیان در مدخل شرقی آن قرار دارد.
بنایی نیز به یادبود کشته شدگان ارمنی و قبرستانی در کلیسا وجود دارد.
کلیسای مریم مقدس و موزه ارامنه:
بزرگترین و قدیمی ترین کلیسای تبریز است.در سال 1345 توسط خلیفه گری ارامنه در کلیسای حضرت مریم موزه ای تاسیس شد که کتاب های خطی تاریخی به زبان های ارمنی، عربی و فارسی را به نمایش می گذارد.
از جمله این کتاب ها یک نسخه خمسه نظامی و ترجمه کتاب مقدس به زبان ارمنی است.
همچنین صندلی اسقف اعظم کلیسای آختامار و ناقوس آن کلیسا نیز در این موزه نگهداری می شود.
کلیسای کاتولیک ها در محله میار میار، کلیسای شوقات و گورستان ارامنه در محله مارالان و مدرسه تومانیان از دیگر بناهای ارمنی شهر هستند.
جاذبه های طبیعی:
غار اسکندر:
در 30 کیلومتری تبریز در روستای سعید آباد غار اسکندر با دهانه 5 متری و استالاگمیت های جالبش قرار دارد.
برای رسیدن به غار لازم است در مسیر جاده اهر قرار بگیرید و در سه راهی اهر بعد از طی 6 کیلومتر به روستای طوبقون برسید و در ادامه به سعید آباد بروید.
چشمه تاپ تاپ:
در 15 کیلومتری جاده تبریز مراغه، چشمه های معروف تاپ تاپ قرار دارد که دارای خواص درمانی هستند.
دره لیقوان:
روستای ییلاقی لیقوان را در سفر به تبریز فراموش نکنید. این روستا که دریک منطقه کوهستانی در دامنه سهند واقع شده، در غرب دره و رود لیقوان واقع است و به پنیر و میوه و لبنیات مرغوبش شهره است.
تالاب قوری گل( تالاب خشک):
در 30 کیلومتری جنوبشرق تبریز واقع است و محل زندگی انواع پرندگان آبزی است.
از مهمترین ویژگی های آن آب شیرین آن و قابلیت شنا در آن است.
این تالاب در نزدیکی جاده ترانزیتی تهران- تبریز است.
جانورانی نظیر گرگ، سمور، روباه، انواع روباه و مار در این تالاب زندگی می کنند.
