با توجه به موقعیت جغرافیایی اصفهان در مرکز فلات ایران و داشتن رودخانه‌ای مانند زاینده رود و مادیهای منشعب از آن که سراسر خاک حاصلخیز این شهر را مشروب می‌کند بی‌جهت نبوده‌است که اصفهان در فلات خشک و کم آب ایران از دورترین ازمنه تاریخی تا این زمان به طراوت و سرسبزی و داشتن باغهای گسترده مشهور بوده‌است. ایجاد این باغها مخصوصاً در دوره‌هایی که اصفهان پایتخت بوده‌است بیشتر مورد توجه قرار گرفته و نویسندگان تاریخ اصفهان از قرن سوم هجری به بعد همواره به این باغها اشاراتی داشته‌اند و از آن جمله‌است: باغ عیسی بن ایوب بین محله خُشینان (حوالی امامزاده اسماعیل امروز) و یهودیه (جوباره امروز) از قرن چهارم هجری و باغ عبدالعزیز از دوره فرمانروایی علاءالدوله دیلمی کاکویه که در داخل حصار اصفهان قرار داشته‌است.
در دوره سلاجقه که اصفهان به پایتختی ملکشاه سلجوقی انتخاب شده‌است احداث چند باغ وسیع، اصفهان را به صورت باغی بزرگ و پهناور جلوه می‌داده‌است. نام این باغها عبارت بوده‌است از: باغ بکر، باغ فلاسان، باغ احمدسیاه، باغ کاران، باغ دشت گور و بیت‌الماء اما مهم‌ترین این باغها، باغ کاران بوده که منطقه وسیعی را در شمال بستر زاینده‌رود در بر می‌گرفته و خیابان کمال اسماعیل وفردوسی و منوچهری و مجمر و چهارباغ صدر و مشتاق و محله بزرگ خواجو (طرازآباد دوره دیالمه و سلاجقه) در محوطه این باغ قرار داشته‌است و هم اکنون یکی از محلات خواجو «باغ کاران» نام دارد. این باغ تا قرن هشتم هجری نیز برقرار بوده و حافظ شاعر مشهور ایران در یکی از غزلهای خود به این باغ اشارتی دارد که می‌گوید:
گرچه صد رود است در چشمم مدام |
|
زنده رود و باغ کاران یاد باد |
از قرن هشتم تا آغاز عصر صفویه عدم مراقبت و ویرانی در این باغها راه می‌یابد تا آنجا که جز نام آنها چیزی باقی نمی‌ماند. شاه اسماعیل اول صفوی در محل فعلی میدان بزرگ اصفهان باغ وسیعی به نام «نقش جهان» احداث می‌کند و برای سکونت خود که معمولاً برای شکار به اطراف این شهر می‌آمده‌است دستور بنای ساختمانی را به نام «عمارت مهدی» می‌دهد.
در زمان شاه عباس اول که پایتخت ایران از قزوین به اصفهان انتقال می‌یابد قسمت‌هایی از آن باغ به میدان تبدیل می‌شود و همراه با توسعه شهر و کاخها و پلها و مساجد و میاد ین و خیابانها، احداث باغهای بزرگ هم، شهر اصفهان را به صورت یک باغ سراسری در می‌آورد. فهرست این باغها که از آغاز انتخاب اصفهان به پایتختی صفویه در سال ۱۰۰۰ هجری تا افول ستاره اقبال این سلسله در سال ۱۱۳۵ هجری به وجود آمده و هر یک از آنها ده‌ها جریب وسعت داشته به شرح زیر است:
باغ بادامستان،
باغ جزایرخانه،
باغ فراشخانه،
باغ خرگاه یا خیمه گاه،
باغ نارنجستان و عمارتی که داشته‌است،
باغ خیاط خانه،
باغ خلیل خانه و توحید خانه،
باغ کجاوه خانه جنب بازار رنگرزان،
باغ تخت در ضلع غربی چهارباغ،
باغ ماما سلطان،
باغ کاج،
باغ باباامیر،
باغ مستمند،
باغ توپخانه و باغ عسکر،
باغ نسترن در ساحل رودخانه،
باغ طاووس خانه،
باغ پهلوان حسین که مادی نیاصرم از وسط آن می‌گذشته‌است،
باغ سیف‌الدوله مشهور به باغ آلبالو،
باغ عموطاهر،
باغ زین خانه و فتح‌آباد،
باغ گلدسته، باغ شیرخانه در ضلع شرقی چهارباغ،
باغ صالح آباد و باغ نظر وباغ قراخان در ساحل شمالی زاینده رود،
باغ بزرگ عباس آباد در ضلع غربی چهارباغ،
باغ سلطانعلی خان،
باغ فیل خانه،
باغ چینی خانه در حوالی چهارباغ،
باغ زرشک،
باغ قورچی باشی علیا و سفلی،
باغ ایشیک آقاسی باشی،
باغ قرچقای خان،
باغ توشمال باشی،
باغ داروغه،
باغ رضاقلی خان،
باغ تفنگچی آقاسی،
باغ چرخاب،
باغ داروغه دفتر،
باغ وقایع نویس،
باغ دیوان بیگی،
باغ قوشچیان و غلامان مطبخ،
باغ اعتمادالدوله،
باغ میرآخور،
باغ مهردار،
باغ جلودار،
باغ هزارجریب که از همه باغهای دیگر وسیع تر و زیباتر بوه و در دامنه شمالی کوه صفه و در محل فعلی دانشگاه اصفهان و شرق و شمال آن گسترده بوده‌است و سیاحان خارجی عصر صفویه و از آن جمله توماس هربرت و ژان شاردن به تفصیل از آن سخن گفته‌اند و توماس هربرت این باغ را در سفرنامه خود «بهشت شاه‌عباس» و نیز باغ عباس‌آباد که به شخص شاه عباس اول انتساب دارد نام داده‌است.
باغ کلاه شاه،
باغ جون کمر،
باغ سپهسالار،
باغ محمود،
باغ برج و باغ حاج صالح درضلع شرقی چهارباغ نو (مقصود چهارباغ خواجو است)،
باغ جنت در شمال بستر زاینده رود،
باغ نگارستان در حوالی چهارباغ،
باغ چهلستون،
باغ هشت بهشت یا باغ بلبل که کاخ سکونت شاه سلیمان صفوی در این باغ قرار داشته‌است،
باغ قوشخانه در محله قد یمی طوقچی که مرکز تربیت قوشهای شکاری و محل استقبال شاهان صفوی از مهمانهای خود بوده‌است،
باغ کومه و باغ وحش در لنجان اصفهان که شکارگاه و محل نگهداری حیوانات وحشی بوده‌است و بالاخره *باغ جشاران یا جوشاران (گشاران)،
باغ فرنگ،
باغ ارم،
باغ صفی‌آباد،
باغ قورچی‌ها و باغ انارستان و سقاخانه که در حال حاضر به استثنای باغ چهلستون و باغ هشت بهشت و چهار باغ اثر دیگری از باغهای مشهور آن زمان باقی نمانده‌است.
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
